Ondertitels onder de loep

Nederlanders horen veel Engels. Niet op straat, maar op televisie. Dat komt door ondertiteling. Duitsers of Spanjaarden hebben geen ondertiteling en horen vooral hun eigen taal. Luisteren Nederlanders wel naar al dat Engels? Of lezen ze alleen de ondertitels? Taalwetenschapper Kees de Bot liet in de jaren tachtig al zien dat we prima in staat zijn om gelijktijdig te luisteren en te lezen; we merken fouten in de ondertiteling dan ook meestal op.

Is ondertiteling ook nuttig bij het leren van een vreemde taal? Volgens John Sweller van de Universiteit van New South Wales in Sydney niet: het gebruik van ‘captions’ (ondertiteling in dezelfde taal, dus een Franse film met Franse ondertiteling) leidt volgens hem alleen maar af. Sweller noemt dit het ‘redundantieprincipe’: ondertiteling is overbodige informatie die het werkgeheugen belast. Volgens Sweller kiezen leerders altijd tussen lezen of luisteren. De ‘dubbele’ informatie staat leren in de weg.

Voor beginnende leerders zou Sweller’s principe weleens op kunnen gaan. Gregory Taylor van de Universiteit van Southern Illinois liet Amerikaanse studenten video’s in het Spaans zien, met of zonder (Spaanse) ondertiteling. Tot zijn verbazing scoorden beginnende leerders slechter als ze naar een video met ondertitels hadden gekeken – ze konden zich naderhand minder herinneren over de inhoud. Voor gevorderde studenten maakte het niet uit. Maar Taylor pleit toch voor het gebruik van ondertitels, vooral omdat leerders het minder stressvol vinden dan alleen luisteren. Het is alleen wel belangrijk dat de video’s niet te moeilijk zijn.

De meeste onderzoekers zijn het eens: ondertiteling – in dezelfde taal – helpt bij het leren van een vreemde taal. Dat past ook binnen theorieën zoals Mayer’s ‘multimedialeren’: je onthoudt informatie beter als je het zowel via geluid als via beeld (een plaatje of schrift) krijgt aangeboden. Maribel Montero Perez en haar collega’s van de KU Leuven verzamelden alle studies naar vreemdetaalleren met ondertitels. Ondertiteling bleek te helpen bij het herkennen van eerder gehoorde woorden. Leerders begrepen meer van video’s met ondertiteling en konden meer woorden produceren als video’s ondertiteld waren. En Montero Perez heeft in haar eigen onderzoek met Vlaamse studenten laten zien dat het effect nog sterker werd als alleen (Franse) kernwoorden ondertiteld werden, waar de leerder met een druk op de spatiebalk een (Nederlandse) vertaling bij kreeg.

Waarom is ondertiteling nuttig? Volgens Robert Vanderplank van de Universiteit van Oxford luister je door ondertiteling bewuster en met meer aandacht naar de gesproken taal. Geschreven woorden zijn makkelijk herkenbaar (door spaties), waardoor je ook in de klankstroom van de gesproken taal woorden makkelijker herkent en isoleert. Door ondertiteling vallen ook vaak gebruikte uitdrukkingen op, net als werkwoordsuitgangen en functiewoorden. En het schriftbeeld versterkt het klankbeeld van de woorden – maar daarvoor moet de ondertiteling natuurlijk wel in dezelfde taal zijn als de brontaal.

Kijk dus gerust televisie om je talenkennis te vergroten – maar zet de volgende keer wel de Engelse ondertiteling aan bij die Engelse film. NT2-cursisten krijgen bij Taleninstituut Nederland vaak de tip: ondertitel via Teletekst pagina 888 Nederlandstalige programma’s van de publieke zenders.

Annemarie Kerkhoff

Annemarie Kerkhoff is een gepromoveerd taalwetenschapper, gespecialiseerd in eerste en tweede taalverwerving. Ze heeft als docent en onderzoeker aan de Universiteit Utrecht gewerkt en is nu freelance wetenschapsjournalist.

Bronnen

Montero Perez, M., Van Den Noortgate, W. & Desmet, P. (2013). Captioned video for L2 listening and vocabulary learning: A meta-analysis. System, 41, 720-739.

Montero Perez, M., Peters, E., Clarebout, G. & Desmet, P. (2014). Effects of captioning on video comprehension and incidental vocabulary learning. Language Learning & Technology, 18, 118-141.

Vanderplank, R. (2016). “‘Effects of’ and ‘effects with’ captions: How exactly does watching a TV programme with same-language subtitles make a difference to language learners?” Language Teaching, 49, 235-250.

Taylor, G. (2005). Perceived processing strategies of students watching captioned video. Foreign Language Annals, 38, 422e427.